بررسی سینمای مستند

«فیلم مستند» چیست؟

کلمه «مستند» برای اولین بار در نقدی از فیلم "Moana" به کارگردانی «رابرت فلاهرتی» در سال 1926 به کار رفت که در 8 فوریه 1926 که توسط «جان گریرسون» تهیه کننده فیلمهای مستند که نام مستعارش «عشق سینما» یا "Moviegoer" بود.

«جان گریرسون» لقب «پدر فیلم مستند» را گرفته است. به بیان وی، فیلم مستند، «تلقی خلاق واقعیت» است. چنین تعریفی، آزادی بیشتر را در ژانر مستند در اختیار مستندساز قرار می دهد و به طرح سؤالات فلسفی بسیاری در خصوص فیلم «مستند» دامن زد. «آکادمی هنر و علوم تصویر متحرک» فیلمهای مستند را فیلمهایی معرفی می کند که موضوعات تاریخی، اجتماعی، علمی یا اقتصاد را دنبال می کند. فیلم مستند می تواند هم خاص باشد و هم عام. حین ساخت از آغاز تا پایان می تواند فقط یک فرد و یا افرادی را دربربگیرد.
در دهه 30، «گریرسون» در یکی از مقالاتش، اولین اصول فیلم مستند را مورد بحث قرار داد و در آن اشاره کرد که فیلم "Moana" از ارزش حقیقی مستند برخوردار است.
فیلم "Moana" با 85 دقیقه زمان به صورت صامت و سیاه و سفید برای اولین بار در تاریخ 7 ژانویه در آمریکا اکران شد.
کلمه "Moana" اسپانیایی که عنوان آمریکایی این فیلم «افسانه عصر طلایی» نیز هست. اصول مستندسازی «گریرسون» عوامل بالقوه ای بودند برای مشاهده زندگی که می توانست در شکل نوینی از هنر از آن بهره برداری کند.
«جیگا ورتوف» در مقالاتش اینکه «زندگی همان طور که هست» (یعنی زندگی بطور زیر جلوی فیلم شود.) و «زندگی غافلگیر شده» (یعنی زندگی که با دوربینی غافلگیر شده است.)
قابل ذکر است که تلویزیون و اینترنت دو مدیوم یا رسانه واسطه ای هستند که از جایگاه های فیلم مستند به حساب می آیند.
تلویزیون رسانه ای است که مخاطبان کلی دارد و پخش فیلمهای مستند از سویی نوعی تبلیغ به حساب می آیند. از طرفی رسانه اینترنت نه تنها توجه و دیدگاه بیننده و مخاطب را جلب می کند بلکه ترکیب و فراگیری تکنولوژی و برنامه ریزی را سبب می شود.

تاریخچه سالهای قبل ـ 1900
فرانسوی ها واژه مستند را به هر فیلمی غیرداستانی از قبیل «سفرنامه ها» و فیلمهای آموزشی اطلاق می کردند. اولین تصاویر متحرک در حقیقت در تعریف همان «فیلمهای مستند» هستند می توان گفت که آنها لحظات تک صحنه ای روی فیلم هستند: مثل قطاری که وارد یک ایستگاه می شود، قایقی که پهلو می گیرد یا کارخانه ای که مردم در آن کار می کنند.
اولین فیلم در این دوره با به تصویرکشیدن یک رویداد بطور ابتکاری ساخته شد. این فیلمهایی که به صورت تک صحنه ای و کوتاه تهیه شدند، فیلمهای «واقعی» نام گرفتند. به دلیل ابداع محدودیت های تکنولوژیک، داستانسرایی کمتر صورت می گرفت، دوربین ها میزان بسیار کمی را به صورت فیلم در خود جای می دادند. بیشتر فیلمها 1 دقیقه یا کمتر زمان داشتند. شکل های اولیه فیلم مستند، توسط «آگوسته» و «لوئیز لومیر» ساخته شده اند.

سالهای 1920 ـ 1900
فیلمهای سفرنامه ای در اوایل قرن بیستم خیلی مشهور شدند. بعضی از آنها به عنوان «نمایشهای خوش منظر صحنه ای» شناخته شدند. این دسته از فیلمها در آن زمان در راسته فیلمهای پرفروش و مطرح بودند. فیلم In The Land of the Head" محصول سال 1914 یکی از فیلمهای حائز اهمیت است که ورای مضمون نمایش
صحنه ای بود که واجد لایه های بدویت و بیگانه گرایی در یک داستان سلسله وار به عنوان مستندات حقیقی از زندگی آمریکاییان بود.
نیز طی این دوره زمانی فیلم مستند «فرانک هرلی» درباره هیأت اعزامی دولت امپراطوری به قطب جنوب تحت عنوان "South" در سال 1919 اکران شد.

سال 1920
رومانتیسم
در سال 1922، «رابرت جی فلاهرتی» فیلم مستند "Nanook of the North" را با رنگ و بوی رمانتیسم کارگردانی کرد. وی به ساخت فیلمهای رمانتیک با جدیت مبادرت ورزید و قصد او به تصویر کشاندن نحوه زندگی در صد سال پیش از ساخت فیلمش بود.

سمفونی شهر
زندگی بومی و حقیقی توأم با آنچه محیط زیست مصنوع بشر می باشد همگی در غالب «سمفونی شهر» شکل می گیرند مانند فیلمهای «برلین» ، «سمفونی یک شهر»، («گریرسون» در یکی از مقالاتش به این نکته اشاره کرده است که فیلم «برلین» فیلمی است از آنچه که یک مستند نباید باشد.)
"Rienque les Heures"، "Man with Movie Camera" مضمونی که این قبیل فیلمها به آن اشاره دارند، این است که انسان را به عنوان محصول و تولید محیط زیست و اطراف خودش به تصویر می کشند.
خبررسانی از خصوصیات ویژه یک فیلم مستند می باشد و از اهمیت خاصی برخوردار است. معمولاً جریان خبررسانی در غالب رویدادهایی که قبلاً هم صورت پذیرفته اند، نمود می کنند. به عنوان مثال کلیه نبردهای اوایل قرن بیستم به تصویر کشیده شده اند اما فیلمبردار همیشه وقتی به محل می رسد که بعد از نبرد اصلی و اجرای مجدد صحنه هاست برای ساخت فیلم است.

سینمای حقیقت، بخش اول
«جیگا ورتوف» در سریال های خبری سال 1920 سینمای حقیقت یا Kino – Pravda روسی هسته ای مرکزی محسوب می گردد. «ورتوف» معتقد است که دوربین با لنزهای گوناگون، کنتور فیلمبرداری، تدوین، قابلیت تصویر متحرک آهسته و سریع، خیلی بیشتر و دقیق تر از چشم آدمی می تواند حقیقت را نشانگر باشد و به نوعی فلسفه وجودی فیلم را از آن نتیجه بگیرد.

سالهای 1940 ـ 1930: تبلیغات سیاسی در زمان جنگ
تبلیغات سیاسی زمان جنگ در فیلمهای مستند، جلب نظر مخاطب به مقصود نظر دولت ها بوده است. یکی از بدنام ترین فیلمهای تبلیغاتی فیلم "Triumph of the will" ساخته «لنی ری افنستاهل» می باشد. سریال مستند "why we fight" ساخته «فرانک کامپرا» یک سریال خبری پر سر و صدا در ایالات متحده بود که از طریق آن دولت، مردم آمریکا را متقاعد می کرد که وقت، وقت رفتن به جبهه های جنگ است. در کانادا، بنیاد فیلم توسط «گریرسون» به همین دلایل تبلیغاتی تأسیس گردید.
در انگلستان، «همفری جنینگز» موفق شد تا تبلیغات سیاسی را با دیدگاهی شعرگونه تلفیق نماید و فیلمهای مستند "Fives Were Started" و "A Diary For Timothy" را بسازد.

سالهای 1970 ـ 1950
«سینمای حقیقت» ـ بخش دوم
واژه سینمای مستند یا "Kino – Pravda" که به روسی یعنی سینمای حقیقت و به فرانسه هم واژه "Cinema Verite" به آن اطلاق می شود در بعد وسیع چنین از آن تعبیر می شود که واکنشی است در قبال کلیه قیود و محدودیت های موجود در فیلمهای استودیویی. اگرچه واژه ها گاهی بطور متبادل بکار می روند، تفاوت های عمده ای نیز بین سینمای حقیقت «ژان راوچ» و «سینمای مستقیم» شمال آمریکایی ها موجود است که از سایر مستندسازان موفق «میشل براولت»، «پیر پراولت»،... پیش گرفته اند.

مستند، یک سلاح سیاسی
در سالهای 1970 ـ 1960، فیلم مستند اغلب به عنوان یک سلاح سیاسی در قبال «نئوکلونیالیسم» و «کاپیتالیسم» به خصوص در آمریکای لاتین تلقی می شود. فیلم "La Hora de los hornos" محصول سال 1968 توسط «اکتاویو جتینو» و «فرناندو ای سولاناس» کارگردانی شد و نسل بسیاری از فیلمسازان را تحت تأثیر قرار داد.

مستندهای مدرن
تحلیل گران به این نتیجه رسیده اند که این ژانر تا حد قابل توجهی در اکران ها مورد استقبال قرار گرفته است مانند "Bowling For Columbine" ، "Super Size Me" ، "Fahrenheit q/11" ، "March of the Penguins" ، "An Inconvenient Truth" که از برجسته ترین فیلم ها هستند.
در مقایسه با فیلمهای روایتی دراماتیک از بودجه های کمتری برخوردار است. همین اصل برای شرکت های فیلمسازی بسیار جذاب است چراکه اکران محدود می تواند بسیار سودمند باشد. فیلم فارنهایت q/11 رکود تازه ای بدست آورده است با فروشی بالغ بر 228 میلیون دلار در گیشه های بلیت و فروش بیش از 3 میلیون DVD طبیعت فیلمهای مستند در 20 سال گذشته از حال و هوای سینمای حقیقت تغییر فاحشی کرده است. تحول تجاری بوجود آمده در ژانر فیلم مستند به خاطر خبرگونه شدن آن است که توجه بعضی منتقدان را به خود جلب کرده و این سؤال را برای آنها ایجاد کرده که چنین فیلمهایی اصلاً می توانند مستند محسوب شوند یا خیر.
منتقدان به اثری چون "Roger & Me" ساخته مایکل مور رجوع می کنند و آنها را «فیلمهای مستند» می نامند. هر چند انتخاب و بکارگیری موضوعات فیلمهای مستند توسط کارگردان از زمان ارائه کارهای فلاهرتی مورد توجه واقع شد.
توفیق اخیر ژانر مستند و انتشار DVDها، باعث شده اند که مستندهای به لحاظ ارزش مالی ماندگارند حتی بدون اینکه اکران سینمایی بشوند. با این حال سرمایه گذاری برای تولید فیلم مستند به نوعی به تعویق می افتد. طی دهه گذشته بیشترین فرصت های عرصه در بازارهای رسانه ها ایجاد شد و فیلمسازان به خوبی دریافتند که این رسانه ها هستند که منابع اصلی سرمایه گذاری آن را جهت تهیه و تولید آثارشان تأمین می کنند.
مستندهای مدن با مستندهای تلویزیونی نوعی همپوشانی دارند. مستندسازی نشان می دهد که چگونه یک فیلم یا بازی کامپیوتر تولید می شوند که اغلب اهداف تبلیغاتی را دنبال می کنند و این بیشتر این ژانر را به یک آگهی نزدیکتر می کند تا یک مستند کلاسیک.
دوربین های ویدئویی دیجیتالی سبک وزن مدرن که براساس تدوین های کامپیوتری نیز طراحی شده اند، بطور وسیعی کمک کار مستندسازان هستند هرچند که ممکن است افت دراماتیک را در قیمت تجهیزات سبب شوند.

از نمونه های برجسته «مستند درام» فیلمهای زیر را می توان نام برد.

• Ala – Arriba! (1942)
• A Night to Remember (1958)
• Culloden (1964)
• The War Game (1965)
• Tora! Tora! Tora! (1970)
• Threads (1984)
• Cathy Come Home (Drama documentary) (1966)
• Dien bien Phu (1992)
• Hillsborough (1996)
• Bloody Sunday (2002)
• The Laramie Project (2002)
• The Last Dragon (2004)
• Touching the Void (2004)
• End Day (2005)
• Good Night, and Good Luck (2005)
• Supervolcano (Drama documentary) (2005)
• The Road to Guantanamo (2006)
• Bobby (2006)
• United 93 (film) (2006)
• The Lost Tomb of Jesus (2007)
• Canada's Sweetheart: The Saga of Hal C. Banks
• The Day Britain Stopped
• Death of a Princess

مستند طبیعت
مستندی است راجع به حیوانات، گیاهان یا هر موجود زنده غیرانسان در طبیعت معمولاً این نوع مستند برای تلویزیون و شبکه های صدا و سیما ساخته می شوند.
شروع ساخت مستندهای طبیعت تلویزیونی توسط شبکه BBC انجام گرفت که به صورت اپیزود یک ساخته شدند. معروفترین نویسنده و کارگردان مستندهای تلویزیونی BBC، «دیوید اتنبورو» می باشد که مستندهای سریالی زیر را نیز تهیه کرده است.

• Life on Earth (1979), 13 episodes
• The Living Planet (1984), 12 episodes
• The Trials of Life (1990), 12 episodes
• Life in the Freezer (1993), 6 episodes
• The Private Life of Plants (1995), 6 episodes
• The Life of Birds (1998), 10 episodes
• The Life of Mammals (2002), 10 episodes
• Life in the Undergrowth (2005), 5 episodes
• Life in Cold Blood (due 2008), 5 episodes

کانال Animal Planet Discovery از دیگر شبکه های تلویزیونی مستند هستند که «استیو ایروین» از تهیه کنندگان به نام مستندهای اپیزودیک زیر برای شبکه های فوق الذکر می باشد:

• The Crocodile Hunter (1992 – 2004) episodes
• Crocodile Hunter's Croc Files (1999), 52 episodes
• Ten Deadliest Snakes In The World (2001)
• The Crocodile Hunter Diaries (2001 – 2003), 30 episodes
• New Breed Vets (2005), 6 episodes
• Ocean's Deadliest (2006)

جشنواره های بین المللی فیلم مستند

• Festival International de film documentaries "Cinema du Reel – France
• Festival du film de Lussas "incertain regard" – France
• Hot Docs Canadian International Documentary Festival – Toronto, Canada
• International Documentary Film festival Amsterdam
• Full Frame Documentary Film Festival – Durham North Carolina
• Yamagata International Documentary Festival – Japan
• Punto de Vista Documentary International Film Festival
• Festival Internacional de Cine Documental Ciudad de Mexico (DOCSDF)
• DocPoint – Helsinki Documentary Film Festival
• United Nations Association Film Festival (UNAFF)
• "Chas DOC", or The Charleston Documentary Film Festival
• Chicago International Documentary Festival Illinois, USA
• Big Sky Documentary Film Festival – Missoula, Montana
• Jihlava International Documentary Film Festival – Jihlava, Czech Republic
• International Leipzig Festival for Documentary and Animated Film – Germany
• DOK.FEST International Documentary Festival Munich – Germany
• Hot Springs Documentary Film Festival – Hot Springs, Arkansas
• Sheffield International Documentary Festival – UK
• Sydney Film Festival – Sydney, also feature – length films
• DOCNZ New Zealand International Documentary Film Festival – New Zealand
• Silver Docs – Silver Spring, Maryland
• Cine Pobre Film Festival – Baja, Mexico
• Encounters Documentary Festival – South Africa
• Parnu International Documentary and Anthropology Film Festival – Estonia
• Lisbon International Documentary Film Festival – Portugal
• IIFF Imagine International Film Festival by The International Arts and Film Foundation
• It's All True – Brazil
• True / False Film Festival – Columbia, Missouri
• RIDM – Rencontres internationals du documentaire de Montreal – Montreal, Quebec, Canada
• Stories from the Field: The Annual United Nations Documentary Film Festival – New York, NY, USA
• Festival dei Popoli, International Documentary Film Festival, Florence, Italy

مراکز تحقیقاتی فیلم مستند
 

• The Documentary Institute
(http://www.jou.ufl.edu/documentary/index.php)
• American Film Foundation
• The DocsOnline Foundation
(http://www.docsonline.tv/) documentaries online.
• Joiningthedots.tv (http://www.joinigthedots.tv/)
Broadband documentary channel.
• Big Sky Film Institute (http://www.bigskyfilminstitute.org/)
• Documentary Filmmakers Group, UK (http://www.dfgdoccs.com/)
• EMB Film Unit
• Film Arts Foundation
• International Documentary Association (http://www.documentary.org/)
• National Film Board of Canada
• National Film and Television School
• Institute of Documentary Film (http://www.docuinter.net/)
• The Sundance Institute Documentary Film
• Program (http://www.sundance.org/)

منابع مطالعاتی بیشتر در خصوص فیلمهای مستند

• Ian Aitken (ed) Encyclopedia of the Documentary Film, Routledge, 2005
• Documentary Film Bibliography (via UC Berkeley)
(http://www.lib.berkeley.edu/MRC/documentarybib.html)
• Erik Barnouw, Documentary. A History of the Non – Fiction Film, Oxford University Press 1993 – still useful introduction
• Sheila Curran Bernard, Documentary Storytelling, Focal Press 2003
• Julianne Burton (ed.) The social documentary in Latin America, Pittsburgh, Pa.: University of Pittsburgh Press 1990
• Dave Saunders, Direct Cinema: Observational Documentary and the Politics of the Sixties, London, Wallflower Press 2007
• Jonathan Dawson, "Dziga Vertov";
http://www.sensesofcinema.com/contents/directors/03/vertov.html
• Bill Nichols, Representing Reality: Issues and Concepts in Documentary, Indiana University Press 1991
• Bill Nichols, Introduction to documentary, Indiana University Press, 2001
• Paul Rotha, Documentary diary; an informal history of the British documentary film, 1928 – 1939, New York, Hill and Wang 1973
• Janet Walker and Diana Waldeman, Feminism and Documentary, Minneaplis: University of Minnesota Press 1999
• Markus Nornes, Japanese Documentary Film: The Meiji Era through Hiroshima, University of Minnesota Press 2003
• Jim Leach (ed.) Candid eyes: essays on Canadian documentaries, University of Toronto Press, 2003
• David A. Goldsmith, The Documentary Makers: Interviews with 15 of the Best in the Business, Roto Vision, 2003
 

سبک های گوناگون مستند
ـ Fly on the wall
ـ Docu soaps
ـ Docu drama
ـ Investigative Drama (درام مستند تحقیقاتی)
ـ Documentary
ـ Personal
شایان ذکر است که سبک های فوق الذکر، در اکثریت موارد مستندهای تلویزیونی را تشکیل می دهند.

Fly the wall
سبکی از مستندسازی برای فیلم و تلویزیون است. این عنوان از این عقیده مشتق شده است که رویدادها با صراحت و صداقت کامل و با دقت بسیار زیاد بررسی، تفسیر و دیده می شوند.

Docu soaps
سبکی از فیلم مستند است که از تلفیق داستان و حقیقت خلق می شود. نوعی از همین سبک تحت عنوان
«Docu reality soaps» که شخصیت های حقیقی بازیگر فیلم هستند.

Docu drama
"docu-drama" یا مستند درام نوعی از درام است (معمولاً، فیلم، جنگ تلویزیونی یا نمایش) که عوامل مستند و درام را با یکدیگر ترکیب می کند. شامل بازیگرانی است که بطور خلاقانه رویدادهای مستند را اجرا می کنند.
این سبک از مستند یا درام از ویژگی های زیر برخوردار است:
ـ بررسی دقیق حقایق موجود در یک رویداد همانطور که هستند
ـ از ویرایش و تفسیر اجتناب می کند
ـ از تکنیک های خبری و ادبی بهره می گیرد تا داستان را واقعی جلوه دهد و یا در بستر یک رویداد تاریخی توصیف نماید.
ـ عقاید و دیدگاه های خاص را دخالت نمی دهد

آیا فیلم مستند «واقعیت » را آنچنانکه هست نشان می دهد؟
فیلمساز فرانسوی، «ژان لوک گودارد» معتقد است که "یک فیلم الزاماً نمایشگر واقعیت نیست بلکه این خود واقعیت است که نمادین است." این یک ضرورت است که برای سوالاتمان به دنبال پاسخ نه تنها درباره آنچه که نمایش داده می شود بلکه درباره آنچه نشان داده نمی شود هم باید پاسخگو باشیم.
فیلم های مستند ساخته و پرداخته می شوند، یک دفعه صورت نمی پذیرند تصمیمات قاطع و دقیقی
می بایست گرفته شوند درباره آنچه ما می بینیم و اینکه چطور می بینم و دیدگاه ما چگونه است. چهارچوب ساخت یک فیلم مستند، می تواند از الگوی زیر برخوردار باشد:

نورپردازی (Lighting): که نقش بسیار مهمی در آفریدن جو و فضای فیلم دارد. با نورپردازی
می توان تأکید کرد، لحن خاصی ایجاد کرد، انزجار را القا کرد، افشا نمود و پنهان کرد.
ـ رنگ (color): رنگهای خاکستری، آبی و سفید برای مثال از لحن زبر و خشنی برای نمایش برخوردارند درحالیکه رنگ های کهربایی، صورتی و نارنجی به تصویر گرما می بخشند.
ـ تدوین (Editing): تدوین در تنظیم ترتیب سکانسها بسیار مؤثر است. فیلمساز با هنر تدوین می توان زمان و فضا را آنچنان بسازد و دستکاری کند تا به حال و هوای ویژه موردنظرش برسد.
ـ صحنه سازی فیلم (فریمینگ ـ Framing): وقتی که یک فیلم را مشاهده می کنیم، هر آنچه که می بینم به طور ضمیمه در هر فریم وجود دارد. آنچه می بینم ممکن است کاملاٌ طبیعی به نظر برسد اما همین تصاویر بعداً توسط کارگردان با دقت بسیار گزینش و ترکیب بندی می شوند. کارگردان جایگاه افراد و اشیاء و دوربین را در هر فریم انتخاب می کند.
ـ حرکت دوربین: اینکه دوربین کجا باشد و افکت های لازمه به چه طریقی صورت بپذیرند که رویدادهای فیلم را به راحتی درک کنیم.
ـ فوکوس (Focus): تنظیم حالت دوربین برای افکت های مناسب
ـ دیالوگ فیلم (Narration): تنظیم صدا و گویش فیلم
ـ موسیقی (Music): اینکه چه نوع از موسیقی با مستند موردنظر همخوانی دارد و چه حال و هوایی به آن می دهد.