سینمای مستند ( Documentary )

مستند ، فیلمی است که با واقعیات سر و کار دارد و نه با قصه ها و ماجراهای تخیلی ، و می کوشد واقعیت را چنانکه هست به نمایش بگذارد و تا حد ممکن از دستکاری در آن پرهیز کند. به همین خاطر ، این فیلم ها با آدم ها ، مکان ها ، رویدادها و فعالیت های واقعی سر و کار دارند. ارائه واقعیت در هر حال متضمن دستکاری ، انتخاب ، حذف و شکل دادن است ، به همین خاطر فیلم های مستند را باید بر اساس میزان کنترلی که فیلم ساز بر واقعیتی که ضبط می کند اعمال می دارد ، ارزیابی کرد. اما نکته ای که درباره تمام فیلم های مستند صادق است ، این است که آنها می کوشند حسی از واقعی بودن آنچه را می بینیم و می شنویم به ما القا کنند. واژه مستند را اول بار جان گریرسن ( John Grierson ) ( مستند ساز و منتقد سینما ) در نقد فیلم موانا ( 1926- Moana ) ساخته رابرت فالاهرتی ( Robert Flaherty ) به کار برد. گریرسن بعدها این واژه را معادل « برخورد خلاقه با واقعیت » گرفت و سرانجام در سال 1948 ، « اتحادیه جهانی سینمای مستند » این واژه را تصویب و آن را چنین تعریف کرد : « ضبط سینمایی هر جنبه ای از واقعیت که با فیلم برداری واقعی و بدون دستکاری ، یا با بازسازی وفادارانه و معقول رویدادها ، روی فیلم ، به هدف گسترش بخشیدن به دانش و درک مردم و ارائه مسائل و راه حل های آنان به عینی ترین و واقعی ترین صورت ممکن انجام شده باشد. ». « بخش های مختلفی از فیلم مستند ، کویانس کاتزی ( 1983 ) ، ساخته گادفری رجیو.» چون مستند به گستره وسیعی از فیلم ها قابل اطلاق است ، منتقدان و فیلم سازان عبارات هم ارز دیگری نیز به کار می برند ، برای مثال مستندهای تبلیغاتی ، مستندهای آموزشی ، مستندهای داستانی ، مستندهای اجتماعی ، مستندهای تاریخی ، مستندهای سیاسی و ... . تاریخچه ای بر فیلم مستند اساسا فیلم های اولیه تاریخ سینما را باید فیلم های مستند نامید. برادران لومیر ( Lumiere ) در شروع کارشان یک سری فیلم ساختند که همگی را از زندگی روزمره مردم تهیه کرده بودند برای مثال ورود قطار به ایستگاه ( 1895) یا خروج کارگردان از کارخانه ( 1895) . در این میان در آمریکا هم ، ادیسون و همکارانش فیلم هایی از اتفاقاتی که در محل کارشان می گذشت ، می گرفتند. همچنین در کشورهای دیگر نیز ، به محض آنکه صاحب این صنعت می شدند ، کارشان را باساخت این گونه فیلم ها آغاز می کردند. برادران لومیر این فیلم ها را وقایع اتفاقیه ( Actualites ) می نامیدند. اما سینمای مستند به معنا و مفهوم امروزی آن با فیلم نانوک شمالی ( 1922- Nanook of the North ) ساخته رابرت فلاهرتی آغاز شد. نانوک شمالی به نوعی یک مستند داستانی بود. رابرت فلاهرتی ، یک معدن شناس بود که در منطقه قطب شمال کانادا ، فعالیت می کرد. زندگی سخت اسکیموهای ساکن در آن محل توجه او را جلب کرد. او در سال 1920 به آن محل رفت تا در میان یک خانواده اسکیمو زندگی کند و از زندگی روزانه این مردم فیلم بگیرد. او پس از 16 ماه با فیلم های گرفته شده به آمریکا بازگشت ، فیلم ها را تدوین کرد و فیلمی مستند به نام نانوک شمالی به مدت 75 دقیقه فراهم کرد. این فیلم هم مورد توجه منتقدان و هم مورد توجه تماشاگران قرار گرفت. یکی از دلایل موفقیت نانوک شمالی در آن زمان بداعت و غرابت آن بود ، زیرا این فیلم نخستین آشنایی مردم معمولی با اسکیموها و زندگی آنها بود. از طرف دیگر شیوه فیلم برداری و تدوین فیلم توسط فلاهرتی ، در این فیلم منحصر به فرد و جذاب بود. نانوک شمالی به نوعی راه را برای اکران فیلم های مستند دیگری که در مورد زندگی مردم مختلف ساخته شده بودند باز کرد. موفقیت فیلم نانوک شمالی و هزینه اندک تولید آن صنعت سینمای آمریکا را بر آن داشت که به فیلم مستند بیشتر توجه کند. در همین زمان کمپانی پارامونت ( Paramont Pictures ) سفارش ساخت فیلم دیگری از این نوع را به فلاهرتی داد و دست او را در انتخاب محل و موضوع کاملا باز گذاشت. حاصل این قرارداد فیلم موانا ( 1926) بود. موانا ، مستندی شاعرانه از زندگی مردم جزایر دریای جنوب در ساموا بود. ساخت این فیلم 20 ماه به طول انجامید. فلاهرتی در این فیلم از نگاتیوهای پانکروماتیک استفاده کرد که تازه به بازار آمده بودند و به تمامی طیف های رنگی قابل دید ، حساس بودند ، همچنین او از عدسی تله فتو برای ایجاد عمق میدان ، بسیار استفاده کرد. این فیلم از سوی منتقدان تمجید شد ، اما از سوی تماشاگران عادی چندان با استقبال رو به رو نشد. بعد از این فیلم ، فلاهرتی چند مستند دیگر نیز ساخت ، اما سرانجام سیستم استودیویی هالیوود با دخالت هایش و تاکید بیش از حد بر روی ساخت مستندهای تجاری او را ناامید کرد و او نیز به انگلستان مهاجرت کرد. گرچه فیلم های فلاهرتی از پیش برنامه ریزی شده و حتی گاه تمرین شده بودند ، اما دستاوردهای درخشانی به حساب می آمدند که شیوه های مختلف زندگی را نشان می دادند و در آنها ، کار هنرمندانه و خلاقانه ای در زمینه انتخاب فضا ، کار با دوربین و ندوین به چشم می خورد. جنبش مهم دیگر در عرصه مستند سازی در دهه 20 میلادی و در شوروی جریان داشت و سردمدار آن ژیگاورتوف ( Dziga Vertov ) بود. ژیگاورتوف در 1918 ، یعنی در اوج درگیری های داخلی شوروی بعد از فروپاشی حکومت تزاری به عنوان تدوینگر حلقه های خبری ، فعالیت می کرد. ورتوف در آغاز به همین راضی بود که فیلم ها را صرفا به صورت کاربردی و مفید سر هم کند ، اما رفته رفته دست به تجربه هایی زد تا از طریق تدوین ، بر شدت بیان فیلم ها بیفزاید. از آنجا که ورتوف از طرفداران نظام جدید بود ، تجربه هایش از جانب کمیته سینمایی حکومت جدید ، حمایت می شد ، به همین خاطر ورتوف گروه کوچکی از مستندسازان جوان و علاقه مند را جمع کرد و نام گروه خود را کینو کی ( Kinoki ) ، به معنای سینما – چشم ( Cinema – Eyes ) ، گذاشت. دیدگاه اصلی این گروه بر این عقیده استوار بود که ، ابزار سینما ( منظور دوربین ) ، برای بازسازی واقعیت ، چنانکه بر ما ظاهر می شود ، توانایی مطلق دارد و دیگر اینکه ، ضرورت دارد تا این واقعیت به وسیله تدوین و بازآرایی ، به یک تمامیت بیانی و مجاب کننده برسد. ورتوف این نظریه را کینو – گلاز ( Kino – Glaz ) ، به معنای دوربین – چشم ( Camera – Eyes ) نامید و نقش مهمی در زیبایی شناسی تدوین ادا کرد. مدتی بعد از به قدرت رسیدن لنین ، یعنی در سال 1922 ، ورتوف یک سلسله حلقه های خبری – مستند ، که آگاهانه سر هم شده بودند عرضه کرد و این مجموعه را کینو – پراودا ( Kino – Pravda ) به معنای سینما – حقیقت نامید. بیست و سه فیلم سینما – حقیقت ورتوف که بین سال های 1922 تا 1925 ساخته شد ، جنبه های وسیع و گوناگون تکنیک های تجربی او را در بر داشتند. در بین آثار ورتوف ، کامل ترین و مهم ترین فیلم او مرد دوربین به دست ( 1929- The Man With A Movie Camera) است. این فیلم تمام جنبه های تدوین و کار با دوربین را که تا آن زمان در سینمای صامت شناخته شده بود به کار گرفته است ، تا زندگی در جریان طبیعی خود را در یک روز عادی در مسکو ، از طلوع آفتاب تا غروب به تصویر بکشد. بعد از فلاهرتی و ورتوف ، سرشناس ترین نام در تاریخ سینمای مستند ، جان گریرسون است. گریرسون در انگلستان فعالیت می کرد. سینمای انگلستان از همان ابتدای ظهور سینما در این کشور، توجه خاصی به فیلم های مستند داشت. گریرسون بسیار بر روی فیلم های مستند و مونتاژی شوروی ( به ویژه آثاز ورتوف ) کار کرد. او تعدادی از جوانان مشتاق را دور هم جمع کرد ، از جمله ، رابرت فلاهرتی را که به انگلستان مهاجرت کرده بود ، دعوت به همکاری کرد. آنها نهضتی به راه انداختند که آن را مستند سازی مسئولانه ( Socially Commited ) می نامیدند. گریرسون و گروهش طی ده سال در حدود سیصد فیلم عرضه کردند. فیلم های این گروه ، زندگی مردم انگلستان را به تصویر می کشید و مسائل و مشکلات اجتماعی را مطرح می کرد. در این فیلم ها ، تکنیک های چشمگیری به کار رفته است ، اما در این فیلم ها بیش از مسائل هنری و زیبایی شناختی ، جنبه آموزشی و خبری آنها اهمیت دارد. آنها همچنین در دوران جنگ ، مستندهای خوب و در خور توجهی ساختند. از جمله فیلم های مستند مهم و قابل توجه این گروه می توان به رانده شدگان ( 1929- Driifters ) ساخته جان گریرسون ، سرچشمه ( 1931- Upstream ) ساخته آرتور آلتن ( Arthur Elton ) ، بریتانیای صنعتی ( 1933- Industrial Britain ) ساخته فلاهرتی ، آواز سیلان ( 1934- Song Of Ceylon ) ساخته بازیل رایت ( Basil Wright ) و پست شبانه ( 1936- Night Mail ) ساخته بازیل رایت و هری وات ( Harry Watt ) اشاره کرد. لازم به ذکر است این گروه پر شور در دهه چهل از هم پاشید. انگلستان امروز هم یکی از کشورهای مهم تولید کننده فیلم های مستند است. چشمگیر ترین توسعه ای که از آن زمان به بعد در سینمای مستند رخ داده ، بی تردید مطرح شدن سینما – وریته ( Cinema – Verite ) در فرانسه و سینمای بی واسطه ( Direct Cinema ) در آمریکا ، هر دو در دهه 1960 بوده است. هر دوی این جنبش ها ، تحت تاثیر فیلم ها و آثار مستند تلوزیونی قرار داشتند و در شکل گیری آنها ، ورود دوربین ها و ضبط صوت های سبک ، عدسی زوم و فیلم های حساسی که در نور طبیعی هم قابل استفاده هستند ، نقش مهمی داشته است. سینما – وریته عبارتی است فرانسوی معادل سینما – حقیقت و به یک رشته فیلم های مستندی اطلاق می شود که به دوربینی سبک و قابل حمل و مضامینی خود انگیخته اتکا دارند که از پیش طرح ریزی نشده باشند. سینما – وریته عبارتی است که ژان روش ( Jean Rouch ) برای توصیف فیلم وقایع نگاری یک تابستان ( 1961) که با همکاری ادگار مورن ( Edgar Morin ) ساخته بود و آن را از اولین فیلم های سینما – وریته می دانند ، به کار برده است. اصول تئوریک و علمی سینما وریته تا حد زیادی به آثار ژیگاورتوف و تا حد کمتری به فیلم های رابرت فلاهرتی متکی است. یک تکنیک بارز در سینما – وریته ، انجام گفت و گوهای بی مقدمه و آنی برای بررسی مساله مورد نظر است. از دیگر فیلم سازان فرانسوی مطرح سازنده فیلم های سینما – وریته می توان به کریس مارکر ( Chris Marker ) و ماریو روسپولی ( Mario Ruspoli ) اشاره کرد. مهم ترین اثر تولید شده این مکتب هم اندوه و ترحم ( 1970- ) ساخته مارسل افولس ( Marsel Ophuls ) است. سینمای بی واسطه ، نامی بود که آلبرت مایزلز ( Albert Maysles ) ، مستند ساز مطرح آمریکایی ، آن را به این سری فیلم ها داد و علت این نامگذاری آن بود که ، برداشت بی واسطه ، آنی و موثق آنها را انعکاس دهد. در این گونه فیلم ها نیز مانند سینما – وریته ، برنامه ریزی قبلی و طرح ماجرایی از پیش طراحی شده وجود ندارد. مهم ترین فیلم ساز این جنبش فردریک وایزمن ( Frederick Wiseman ) است و از آثار مهم او می توان به دبیرستان ( 1968- High School ) اشاره کرد. گر چه تولید فیلم های مستند ، به خاطر عدم نمایش عمومی آنها ( زیرا تماشاگر عام ندارند و از نظر تجاری چندان موفق نیستند ) ، با اشکال رو به رو است ، اما برخی از آنها چنان تصویر تکان دهنده ای از جهان و زندگی ارائه کرده اند که اکران عمومی انها بسیار موفقیت آمیز نیز بوده است ، که در این میان می توان به فیلم بخش هارلن ، آمریکا ( 1975- Harlan County, U.S.A ) ساخته باربارا کاپل ( Barbara Kopple ) ، که درباره اعتصاب معدن چیان است ، اشاره کرد. شاید ، دیگر جنبش خاصی را در زمینه مستندسازی شاهد نباشیم ، اما در نقاط مختلف جهان مستندهای بسیار ارزنده ای ساخته می شوند که آینده فیلم مستند را کماکان تضمین می کنند ، به ویژه در سال های اخیر با پیچیده تر شدن مناسبات سیاسی ، مستندهای سیاسی طرفداران بسیاری یافته و در این بین کسی که بیش از همه به شهرت رسیده مایکل مور ( Michael Moore ) است ، به ویژه با دو مستند سیاسی اش یعنی ، بولینگ برای کلمباین ( 2002- Bowling for Columbine ) و فارنهایت 11/9 ( 2004- Fahrenheit 9/11 ) . در این میان باید از گادفری رجیو ( Godfrey Reggio ) نیز نام برد ، رجیو سه گانه درخشانی دارد به نام های کویانس کاتزی ( 1983- Koyaanisqatsi ) ، پوآک کاتزی ( 1988- Powaqqatsi ) و نوکای کاتزی ( 2002- Naqoyqatsi ) که علاوه بر برخورداری از مولفه های فیلم مستند ، در واقع فیلمی کاملا طراحی شده ، با موسیقی خاص و زیبا ، فیلم برداری و تدوین درخشان و در نهایت برخوردار از مضامین فلسفی است. مهناز نظری

بررسی سینمای مستند

«فیلم مستند» چیست؟

کلمه «مستند» برای اولین بار در نقدی از فیلم "Moana" به کارگردانی «رابرت فلاهرتی» در سال 1926 به کار رفت که در 8 فوریه 1926 که توسط «جان گریرسون» تهیه کننده فیلمهای مستند که نام مستعارش «عشق سینما» یا "Moviegoer" بود.

«جان گریرسون» لقب «پدر فیلم مستند» را گرفته است. به بیان وی، فیلم مستند، «تلقی خلاق واقعیت» است. چنین تعریفی، آزادی بیشتر را در ژانر مستند در اختیار مستندساز قرار می دهد و به طرح سؤالات فلسفی بسیاری در خصوص فیلم «مستند» دامن زد. «آکادمی هنر و علوم تصویر متحرک» فیلمهای مستند را فیلمهایی معرفی می کند که موضوعات تاریخی، اجتماعی، علمی یا اقتصاد را دنبال می کند. فیلم مستند می تواند هم خاص باشد و هم عام. حین ساخت از آغاز تا پایان می تواند فقط یک فرد و یا افرادی را دربربگیرد.
در دهه 30، «گریرسون» در یکی از مقالاتش، اولین اصول فیلم مستند را مورد بحث قرار داد و در آن اشاره کرد که فیلم "Moana" از ارزش حقیقی مستند برخوردار است.
فیلم "Moana" با 85 دقیقه زمان به صورت صامت و سیاه و سفید برای اولین بار در تاریخ 7 ژانویه در آمریکا اکران شد.
کلمه "Moana" اسپانیایی که عنوان آمریکایی این فیلم «افسانه عصر طلایی» نیز هست. اصول مستندسازی «گریرسون» عوامل بالقوه ای بودند برای مشاهده زندگی که می توانست در شکل نوینی از هنر از آن بهره برداری کند.
«جیگا ورتوف» در مقالاتش اینکه «زندگی همان طور که هست» (یعنی زندگی بطور زیر جلوی فیلم شود.) و «زندگی غافلگیر شده» (یعنی زندگی که با دوربینی غافلگیر شده است.)
قابل ذکر است که تلویزیون و اینترنت دو مدیوم یا رسانه واسطه ای هستند که از جایگاه های فیلم مستند به حساب می آیند.
تلویزیون رسانه ای است که مخاطبان کلی دارد و پخش فیلمهای مستند از سویی نوعی تبلیغ به حساب می آیند. از طرفی رسانه اینترنت نه تنها توجه و دیدگاه بیننده و مخاطب را جلب می کند بلکه ترکیب و فراگیری تکنولوژی و برنامه ریزی را سبب می شود.

تاریخچه سالهای قبل ـ 1900
فرانسوی ها واژه مستند را به هر فیلمی غیرداستانی از قبیل «سفرنامه ها» و فیلمهای آموزشی اطلاق می کردند. اولین تصاویر متحرک در حقیقت در تعریف همان «فیلمهای مستند» هستند می توان گفت که آنها لحظات تک صحنه ای روی فیلم هستند: مثل قطاری که وارد یک ایستگاه می شود، قایقی که پهلو می گیرد یا کارخانه ای که مردم در آن کار می کنند.
اولین فیلم در این دوره با به تصویرکشیدن یک رویداد بطور ابتکاری ساخته شد. این فیلمهایی که به صورت تک صحنه ای و کوتاه تهیه شدند، فیلمهای «واقعی» نام گرفتند. به دلیل ابداع محدودیت های تکنولوژیک، داستانسرایی کمتر صورت می گرفت، دوربین ها میزان بسیار کمی را به صورت فیلم در خود جای می دادند. بیشتر فیلمها 1 دقیقه یا کمتر زمان داشتند. شکل های اولیه فیلم مستند، توسط «آگوسته» و «لوئیز لومیر» ساخته شده اند.

سالهای 1920 ـ 1900
فیلمهای سفرنامه ای در اوایل قرن بیستم خیلی مشهور شدند. بعضی از آنها به عنوان «نمایشهای خوش منظر صحنه ای» شناخته شدند. این دسته از فیلمها در آن زمان در راسته فیلمهای پرفروش و مطرح بودند. فیلم In The Land of the Head" محصول سال 1914 یکی از فیلمهای حائز اهمیت است که ورای مضمون نمایش
صحنه ای بود که واجد لایه های بدویت و بیگانه گرایی در یک داستان سلسله وار به عنوان مستندات حقیقی از زندگی آمریکاییان بود.
نیز طی این دوره زمانی فیلم مستند «فرانک هرلی» درباره هیأت اعزامی دولت امپراطوری به قطب جنوب تحت عنوان "South" در سال 1919 اکران شد.

سال 1920
رومانتیسم
در سال 1922، «رابرت جی فلاهرتی» فیلم مستند "Nanook of the North" را با رنگ و بوی رمانتیسم کارگردانی کرد. وی به ساخت فیلمهای رمانتیک با جدیت مبادرت ورزید و قصد او به تصویر کشاندن نحوه زندگی در صد سال پیش از ساخت فیلمش بود.

سمفونی شهر
زندگی بومی و حقیقی توأم با آنچه محیط زیست مصنوع بشر می باشد همگی در غالب «سمفونی شهر» شکل می گیرند مانند فیلمهای «برلین» ، «سمفونی یک شهر»، («گریرسون» در یکی از مقالاتش به این نکته اشاره کرده است که فیلم «برلین» فیلمی است از آنچه که یک مستند نباید باشد.)
"Rienque les Heures"، "Man with Movie Camera" مضمونی که این قبیل فیلمها به آن اشاره دارند، این است که انسان را به عنوان محصول و تولید محیط زیست و اطراف خودش به تصویر می کشند.
خبررسانی از خصوصیات ویژه یک فیلم مستند می باشد و از اهمیت خاصی برخوردار است. معمولاً جریان خبررسانی در غالب رویدادهایی که قبلاً هم صورت پذیرفته اند، نمود می کنند. به عنوان مثال کلیه نبردهای اوایل قرن بیستم به تصویر کشیده شده اند اما فیلمبردار همیشه وقتی به محل می رسد که بعد از نبرد اصلی و اجرای مجدد صحنه هاست برای ساخت فیلم است.

سینمای حقیقت، بخش اول
«جیگا ورتوف» در سریال های خبری سال 1920 سینمای حقیقت یا Kino – Pravda روسی هسته ای مرکزی محسوب می گردد. «ورتوف» معتقد است که دوربین با لنزهای گوناگون، کنتور فیلمبرداری، تدوین، قابلیت تصویر متحرک آهسته و سریع، خیلی بیشتر و دقیق تر از چشم آدمی می تواند حقیقت را نشانگر باشد و به نوعی فلسفه وجودی فیلم را از آن نتیجه بگیرد.

سالهای 1940 ـ 1930: تبلیغات سیاسی در زمان جنگ
تبلیغات سیاسی زمان جنگ در فیلمهای مستند، جلب نظر مخاطب به مقصود نظر دولت ها بوده است. یکی از بدنام ترین فیلمهای تبلیغاتی فیلم "Triumph of the will" ساخته «لنی ری افنستاهل» می باشد. سریال مستند "why we fight" ساخته «فرانک کامپرا» یک سریال خبری پر سر و صدا در ایالات متحده بود که از طریق آن دولت، مردم آمریکا را متقاعد می کرد که وقت، وقت رفتن به جبهه های جنگ است. در کانادا، بنیاد فیلم توسط «گریرسون» به همین دلایل تبلیغاتی تأسیس گردید.
در انگلستان، «همفری جنینگز» موفق شد تا تبلیغات سیاسی را با دیدگاهی شعرگونه تلفیق نماید و فیلمهای مستند "Fives Were Started" و "A Diary For Timothy" را بسازد.

سالهای 1970 ـ 1950
«سینمای حقیقت» ـ بخش دوم
واژه سینمای مستند یا "Kino – Pravda" که به روسی یعنی سینمای حقیقت و به فرانسه هم واژه "Cinema Verite" به آن اطلاق می شود در بعد وسیع چنین از آن تعبیر می شود که واکنشی است در قبال کلیه قیود و محدودیت های موجود در فیلمهای استودیویی. اگرچه واژه ها گاهی بطور متبادل بکار می روند، تفاوت های عمده ای نیز بین سینمای حقیقت «ژان راوچ» و «سینمای مستقیم» شمال آمریکایی ها موجود است که از سایر مستندسازان موفق «میشل براولت»، «پیر پراولت»،... پیش گرفته اند.

مستند، یک سلاح سیاسی
در سالهای 1970 ـ 1960، فیلم مستند اغلب به عنوان یک سلاح سیاسی در قبال «نئوکلونیالیسم» و «کاپیتالیسم» به خصوص در آمریکای لاتین تلقی می شود. فیلم "La Hora de los hornos" محصول سال 1968 توسط «اکتاویو جتینو» و «فرناندو ای سولاناس» کارگردانی شد و نسل بسیاری از فیلمسازان را تحت تأثیر قرار داد.

مستندهای مدرن
تحلیل گران به این نتیجه رسیده اند که این ژانر تا حد قابل توجهی در اکران ها مورد استقبال قرار گرفته است مانند "Bowling For Columbine" ، "Super Size Me" ، "Fahrenheit q/11" ، "March of the Penguins" ، "An Inconvenient Truth" که از برجسته ترین فیلم ها هستند.
در مقایسه با فیلمهای روایتی دراماتیک از بودجه های کمتری برخوردار است. همین اصل برای شرکت های فیلمسازی بسیار جذاب است چراکه اکران محدود می تواند بسیار سودمند باشد. فیلم فارنهایت q/11 رکود تازه ای بدست آورده است با فروشی بالغ بر 228 میلیون دلار در گیشه های بلیت و فروش بیش از 3 میلیون DVD طبیعت فیلمهای مستند در 20 سال گذشته از حال و هوای سینمای حقیقت تغییر فاحشی کرده است. تحول تجاری بوجود آمده در ژانر فیلم مستند به خاطر خبرگونه شدن آن است که توجه بعضی منتقدان را به خود جلب کرده و این سؤال را برای آنها ایجاد کرده که چنین فیلمهایی اصلاً می توانند مستند محسوب شوند یا خیر.
منتقدان به اثری چون "Roger & Me" ساخته مایکل مور رجوع می کنند و آنها را «فیلمهای مستند» می نامند. هر چند انتخاب و بکارگیری موضوعات فیلمهای مستند توسط کارگردان از زمان ارائه کارهای فلاهرتی مورد توجه واقع شد.
توفیق اخیر ژانر مستند و انتشار DVDها، باعث شده اند که مستندهای به لحاظ ارزش مالی ماندگارند حتی بدون اینکه اکران سینمایی بشوند. با این حال سرمایه گذاری برای تولید فیلم مستند به نوعی به تعویق می افتد. طی دهه گذشته بیشترین فرصت های عرصه در بازارهای رسانه ها ایجاد شد و فیلمسازان به خوبی دریافتند که این رسانه ها هستند که منابع اصلی سرمایه گذاری آن را جهت تهیه و تولید آثارشان تأمین می کنند.
مستندهای مدن با مستندهای تلویزیونی نوعی همپوشانی دارند. مستندسازی نشان می دهد که چگونه یک فیلم یا بازی کامپیوتر تولید می شوند که اغلب اهداف تبلیغاتی را دنبال می کنند و این بیشتر این ژانر را به یک آگهی نزدیکتر می کند تا یک مستند کلاسیک.
دوربین های ویدئویی دیجیتالی سبک وزن مدرن که براساس تدوین های کامپیوتری نیز طراحی شده اند، بطور وسیعی کمک کار مستندسازان هستند هرچند که ممکن است افت دراماتیک را در قیمت تجهیزات سبب شوند.

از نمونه های برجسته «مستند درام» فیلمهای زیر را می توان نام برد.

• Ala – Arriba! (1942)
• A Night to Remember (1958)
• Culloden (1964)
• The War Game (1965)
• Tora! Tora! Tora! (1970)
• Threads (1984)
• Cathy Come Home (Drama documentary) (1966)
• Dien bien Phu (1992)
• Hillsborough (1996)
• Bloody Sunday (2002)
• The Laramie Project (2002)
• The Last Dragon (2004)
• Touching the Void (2004)
• End Day (2005)
• Good Night, and Good Luck (2005)
• Supervolcano (Drama documentary) (2005)
• The Road to Guantanamo (2006)
• Bobby (2006)
• United 93 (film) (2006)
• The Lost Tomb of Jesus (2007)
• Canada's Sweetheart: The Saga of Hal C. Banks
• The Day Britain Stopped
• Death of a Princess

مستند طبیعت
مستندی است راجع به حیوانات، گیاهان یا هر موجود زنده غیرانسان در طبیعت معمولاً این نوع مستند برای تلویزیون و شبکه های صدا و سیما ساخته می شوند.
شروع ساخت مستندهای طبیعت تلویزیونی توسط شبکه BBC انجام گرفت که به صورت اپیزود یک ساخته شدند. معروفترین نویسنده و کارگردان مستندهای تلویزیونی BBC، «دیوید اتنبورو» می باشد که مستندهای سریالی زیر را نیز تهیه کرده است.

• Life on Earth (1979), 13 episodes
• The Living Planet (1984), 12 episodes
• The Trials of Life (1990), 12 episodes
• Life in the Freezer (1993), 6 episodes
• The Private Life of Plants (1995), 6 episodes
• The Life of Birds (1998), 10 episodes
• The Life of Mammals (2002), 10 episodes
• Life in the Undergrowth (2005), 5 episodes
• Life in Cold Blood (due 2008), 5 episodes

کانال Animal Planet Discovery از دیگر شبکه های تلویزیونی مستند هستند که «استیو ایروین» از تهیه کنندگان به نام مستندهای اپیزودیک زیر برای شبکه های فوق الذکر می باشد:

• The Crocodile Hunter (1992 – 2004) episodes
• Crocodile Hunter's Croc Files (1999), 52 episodes
• Ten Deadliest Snakes In The World (2001)
• The Crocodile Hunter Diaries (2001 – 2003), 30 episodes
• New Breed Vets (2005), 6 episodes
• Ocean's Deadliest (2006)

جشنواره های بین المللی فیلم مستند

• Festival International de film documentaries "Cinema du Reel – France
• Festival du film de Lussas "incertain regard" – France
• Hot Docs Canadian International Documentary Festival – Toronto, Canada
• International Documentary Film festival Amsterdam
• Full Frame Documentary Film Festival – Durham North Carolina
• Yamagata International Documentary Festival – Japan
• Punto de Vista Documentary International Film Festival
• Festival Internacional de Cine Documental Ciudad de Mexico (DOCSDF)
• DocPoint – Helsinki Documentary Film Festival
• United Nations Association Film Festival (UNAFF)
• "Chas DOC", or The Charleston Documentary Film Festival
• Chicago International Documentary Festival Illinois, USA
• Big Sky Documentary Film Festival – Missoula, Montana
• Jihlava International Documentary Film Festival – Jihlava, Czech Republic
• International Leipzig Festival for Documentary and Animated Film – Germany
• DOK.FEST International Documentary Festival Munich – Germany
• Hot Springs Documentary Film Festival – Hot Springs, Arkansas
• Sheffield International Documentary Festival – UK
• Sydney Film Festival – Sydney, also feature – length films
• DOCNZ New Zealand International Documentary Film Festival – New Zealand
• Silver Docs – Silver Spring, Maryland
• Cine Pobre Film Festival – Baja, Mexico
• Encounters Documentary Festival – South Africa
• Parnu International Documentary and Anthropology Film Festival – Estonia
• Lisbon International Documentary Film Festival – Portugal
• IIFF Imagine International Film Festival by The International Arts and Film Foundation
• It's All True – Brazil
• True / False Film Festival – Columbia, Missouri
• RIDM – Rencontres internationals du documentaire de Montreal – Montreal, Quebec, Canada
• Stories from the Field: The Annual United Nations Documentary Film Festival – New York, NY, USA
• Festival dei Popoli, International Documentary Film Festival, Florence, Italy

مراکز تحقیقاتی فیلم مستند
 

• The Documentary Institute
(http://www.jou.ufl.edu/documentary/index.php)
• American Film Foundation
• The DocsOnline Foundation
(http://www.docsonline.tv/) documentaries online.
• Joiningthedots.tv (http://www.joinigthedots.tv/)
Broadband documentary channel.
• Big Sky Film Institute (http://www.bigskyfilminstitute.org/)
• Documentary Filmmakers Group, UK (http://www.dfgdoccs.com/)
• EMB Film Unit
• Film Arts Foundation
• International Documentary Association (http://www.documentary.org/)
• National Film Board of Canada
• National Film and Television School
• Institute of Documentary Film (http://www.docuinter.net/)
• The Sundance Institute Documentary Film
• Program (http://www.sundance.org/)

منابع مطالعاتی بیشتر در خصوص فیلمهای مستند

• Ian Aitken (ed) Encyclopedia of the Documentary Film, Routledge, 2005
• Documentary Film Bibliography (via UC Berkeley)
(http://www.lib.berkeley.edu/MRC/documentarybib.html)
• Erik Barnouw, Documentary. A History of the Non – Fiction Film, Oxford University Press 1993 – still useful introduction
• Sheila Curran Bernard, Documentary Storytelling, Focal Press 2003
• Julianne Burton (ed.) The social documentary in Latin America, Pittsburgh, Pa.: University of Pittsburgh Press 1990
• Dave Saunders, Direct Cinema: Observational Documentary and the Politics of the Sixties, London, Wallflower Press 2007
• Jonathan Dawson, "Dziga Vertov";
http://www.sensesofcinema.com/contents/directors/03/vertov.html
• Bill Nichols, Representing Reality: Issues and Concepts in Documentary, Indiana University Press 1991
• Bill Nichols, Introduction to documentary, Indiana University Press, 2001
• Paul Rotha, Documentary diary; an informal history of the British documentary film, 1928 – 1939, New York, Hill and Wang 1973
• Janet Walker and Diana Waldeman, Feminism and Documentary, Minneaplis: University of Minnesota Press 1999
• Markus Nornes, Japanese Documentary Film: The Meiji Era through Hiroshima, University of Minnesota Press 2003
• Jim Leach (ed.) Candid eyes: essays on Canadian documentaries, University of Toronto Press, 2003
• David A. Goldsmith, The Documentary Makers: Interviews with 15 of the Best in the Business, Roto Vision, 2003
 

سبک های گوناگون مستند
ـ Fly on the wall
ـ Docu soaps
ـ Docu drama
ـ Investigative Drama (درام مستند تحقیقاتی)
ـ Documentary
ـ Personal
شایان ذکر است که سبک های فوق الذکر، در اکثریت موارد مستندهای تلویزیونی را تشکیل می دهند.

Fly the wall
سبکی از مستندسازی برای فیلم و تلویزیون است. این عنوان از این عقیده مشتق شده است که رویدادها با صراحت و صداقت کامل و با دقت بسیار زیاد بررسی، تفسیر و دیده می شوند.

Docu soaps
سبکی از فیلم مستند است که از تلفیق داستان و حقیقت خلق می شود. نوعی از همین سبک تحت عنوان
«Docu reality soaps» که شخصیت های حقیقی بازیگر فیلم هستند.

Docu drama
"docu-drama" یا مستند درام نوعی از درام است (معمولاً، فیلم، جنگ تلویزیونی یا نمایش) که عوامل مستند و درام را با یکدیگر ترکیب می کند. شامل بازیگرانی است که بطور خلاقانه رویدادهای مستند را اجرا می کنند.
این سبک از مستند یا درام از ویژگی های زیر برخوردار است:
ـ بررسی دقیق حقایق موجود در یک رویداد همانطور که هستند
ـ از ویرایش و تفسیر اجتناب می کند
ـ از تکنیک های خبری و ادبی بهره می گیرد تا داستان را واقعی جلوه دهد و یا در بستر یک رویداد تاریخی توصیف نماید.
ـ عقاید و دیدگاه های خاص را دخالت نمی دهد

آیا فیلم مستند «واقعیت » را آنچنانکه هست نشان می دهد؟
فیلمساز فرانسوی، «ژان لوک گودارد» معتقد است که "یک فیلم الزاماً نمایشگر واقعیت نیست بلکه این خود واقعیت است که نمادین است." این یک ضرورت است که برای سوالاتمان به دنبال پاسخ نه تنها درباره آنچه که نمایش داده می شود بلکه درباره آنچه نشان داده نمی شود هم باید پاسخگو باشیم.
فیلم های مستند ساخته و پرداخته می شوند، یک دفعه صورت نمی پذیرند تصمیمات قاطع و دقیقی
می بایست گرفته شوند درباره آنچه ما می بینیم و اینکه چطور می بینم و دیدگاه ما چگونه است. چهارچوب ساخت یک فیلم مستند، می تواند از الگوی زیر برخوردار باشد:

نورپردازی (Lighting): که نقش بسیار مهمی در آفریدن جو و فضای فیلم دارد. با نورپردازی
می توان تأکید کرد، لحن خاصی ایجاد کرد، انزجار را القا کرد، افشا نمود و پنهان کرد.
ـ رنگ (color): رنگهای خاکستری، آبی و سفید برای مثال از لحن زبر و خشنی برای نمایش برخوردارند درحالیکه رنگ های کهربایی، صورتی و نارنجی به تصویر گرما می بخشند.
ـ تدوین (Editing): تدوین در تنظیم ترتیب سکانسها بسیار مؤثر است. فیلمساز با هنر تدوین می توان زمان و فضا را آنچنان بسازد و دستکاری کند تا به حال و هوای ویژه موردنظرش برسد.
ـ صحنه سازی فیلم (فریمینگ ـ Framing): وقتی که یک فیلم را مشاهده می کنیم، هر آنچه که می بینم به طور ضمیمه در هر فریم وجود دارد. آنچه می بینم ممکن است کاملاٌ طبیعی به نظر برسد اما همین تصاویر بعداً توسط کارگردان با دقت بسیار گزینش و ترکیب بندی می شوند. کارگردان جایگاه افراد و اشیاء و دوربین را در هر فریم انتخاب می کند.
ـ حرکت دوربین: اینکه دوربین کجا باشد و افکت های لازمه به چه طریقی صورت بپذیرند که رویدادهای فیلم را به راحتی درک کنیم.
ـ فوکوس (Focus): تنظیم حالت دوربین برای افکت های مناسب
ـ دیالوگ فیلم (Narration): تنظیم صدا و گویش فیلم
ـ موسیقی (Music): اینکه چه نوع از موسیقی با مستند موردنظر همخوانی دارد و چه حال و هوایی به آن می دهد.